هر کاری آدابی دارد ، آداب تلاوت قرآن از منظر اهل بیت علیهم السلام چیست؟

پاسخ اجمالی

تلاوت قرآن کریم نیز مانند دیگر اعمال و عبادات آداب و شرایطی دارد که برای بهره بیشتر و بهتر، انسان باید آن‌ها را به جای آورد.
مهم‌ترین آداب تلاوت قرآن به شرح ذیل است:

1. ترتیل و شمرده شمرده خواندن قرآن.

2. تدبّر و تأمل در قرآن.

3. اخلاص در تلاوت.

4. استعاذه و پناه بردن به خداوند از شرّ شیطان.

پاسخ تفصیلی

1. ترتیل در تلاوت:
یکی از آداب تلاوت قرآن ـ که موجب تأثیر در نفس است و سزاوار است شخص قاری بر آن مواظبت کند ـ ترتیل در قرائت است. ترتیل آن است که قرآن شمرده شمرده خوانده شود که حد وسط بین سریع خواندن و بسیار کند خواندن است.
عبدالله بن سلیمان می‌گوید:
«سَأَلتُ اَبا عَبدِاللّهِ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ تَعالی: «و رَتِّلِ القُرءانَ تَرتیلا»، قالَ: قالَ اَمیرُالمؤمِنینَ علیه السلام: بَینهُ تِبیانا و لا تَهُذُّهُ هَذَّ الشِّعرِ و لا تَنثُرهُ نَثرَ الرَّملِ و لکن أَفزِعُوا قُلوبَکمُ القاسِیةَ، و لا یکن هَمُّ اَحَدِکم آخِرَ السُّورَةِ»؛ 
«از امام صادق علیه السلام از معنای سخن خداوند که می‌گوید: قرآن را با ترتیل بخوان» سؤال کردم. حضرت فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ترتیل؛ یعنی اظهار کن آن را اظهار نمودن کامل، و در آن سرعت مکن مانند سرعت کردن در شعر، و متفرق نکن اجزای آن را چون ریگ‌های متفرق و طوری قرائت کنید که قلوب سخت شما را به فزع آورد و تمام همت شما] رسیدن به] آخر سوره نباشد». [1]

2. تدبّر و تأمل در قرآن:
از دیگر آدابی که قاری قرآن باید بسیار به آن اهمیت دهد، تدبّر و تأمّل در معانی آیات قرآن است؛ به این معنا که هر مسلمانی که به تلاوت قرآن می‌پردازد، موظف است به معانی قرآن توجه کرده، پیام آیه را بفهمد و خود را مخاطب کلام خداوند بداند تا زمینه عمل به آیات قرآن کریم را در خود فراهم سازد.
قرآن کریم در آیه‌ای هدف از نزول قرآن را تدبر در معانی آن و متذکر شدن از آن دانسته و می‌فرماید:
«کتـبٌ اَنزَلنـهُ اِلَیک مُبـرَک لِیدَّبَّروا ءایـتِهِ ولِیتَذَکرَ اولوا الاَلبـب»؛ «قرآن، کتاب بابرکتی است که به سوی تو (ای پیامبر) فرستادیم تا در آیات آن تدبر نمایند و خردمندان متذکر شوند». [2]

حضرت علی علیه السلام می‌فرماید:
«ألا لا خَیر فِی قِراءَةٍ لَیسَ فی‌ها تَدَبُّرٌ؛ آگاه باشید! در قرائتی که تدبّر در آن نباشد خیری نیست». [3]

آن حضرت در ضمن بیان اوصاف متقین می‌فرماید:
«و إِذا مَرُّوا بِآیةٍ فی‌ها تَخویفٌ أَصغَوا الی‌ها مَسامِعَ قلُوبِهِم و اَبصارِهِم، فَاقشَعَرَّت مِنها جُلُودُهُم وَ وَجِلَت قُلُوبُهُم! فَظَنُّوا أَنَّ صَهِیلَ جَهَنَّمَ و زَفیرَها و شهیق‌ها فی أُصولِ آذانِهِم، و اِذا مَرُّوا بِآیةٍ فی‌ها تَشویقٌ رَکنُوا الی‌ها طَمَعا و تَطَلَّعَت أَنفُسُهُم الی‌ها شَوقا، و ظَنُّوا أَنَّها نُصبُ اَعینِهِم»؛
 «وقتی اهل تقوا به آیاتی می‌رسند که در آن تخویف است، چشم‌ها و گوشهای دل را باز می‌کنند و لرزه بر اندام آن‌ها می‌افتد و دل‌های آنان به تپش می‌افتد؛ به‌گونه‌ای که گمان می‌کنند صدای هولناک جهنم و نفسهای آن در گوش آنان است و وقتی به آیه رحمت و تشویق می‌رسند به آن اعتماد می‌نمایند و چشم طمع به آن باز می‌کنند و دل آنان از شوق پرواز می‌کند و گمان می‌کنند که این وعده‌ها جلوی چشمان آنان حاضر است». [4]

البته تدبّر و تأمّل هر کس در شأن و اندازه خود اوست و خداوند از هر کس به اندازه توان و فهم او بازخواست می‌نماید و هیچ‌گاه آن تأمل و تدبری که از افراد عالم خواسته شده، از انسان‌های کم‌سواد یا بی‌سواد خواسته نشده است. از اینرو این افرادی که توان فهم معانی آیات را ندارند، نباید از این امر نگرانی به خود راه دهند و باید بدانند که نه تنها تلاوت قرآن از سوی آنان ثواب و پاداش دارد، بلکه نگاه کردن به آیات قرآن بدون اینکه آیه‌ای تلاوت شود نیز دارای اجر و پاداش است. گرچه این افراد در حدّ فهم و بینش خود مکلف‌اند و باید به دستورات و تعالیم قرآن که از طرق دیگر به آنان می‌رسد، عمل نمایند.

3. اخلاص در تلاوت:
یکی دیگر از آداب مهم تلاوت قرآن کریم، که بدون آن هیچ عملی قیمت و ارزش ندارد، اخلاص است. اخلاص در تلاوت به این معناست که تلاوت‌کننده، تنها رضایت و خشنودی خداوند را در نظر بگیرد و هیچ چیز و هیچ‌کس را در تلاوت خود شریک ننماید.
یکی از جاهایی که شیطان در کمین نشسته و بسیار خود را به فرد نزدیک می‌کند، هنگام تلاوت قرآن است؛ به ویژه اینکه قاری قرآن در مجلسی و در حضور جمعیتی قرآن را تلاوت نماید. در این‌جا شیطان خود را به قاری قرآن نزدیک کرده و می‌گوید: ببین چقدر زیبا تلاوت می‌کنی و یا به او تلقین می‌کند که باید از دیگران بهتر تلاوت کنی تا مردم تو را بهترین قاری بدانند. گاه در خانه نیز شیطان سراغ قاری آمده و او را وسوسه می‌کند و می‌گوید: قرآن را بلند تلاوت کن تا همسایه‌ها بفهمند و بدانند که تو هر صبح قرآن می‌خوانی و انواع وسوسه‌های دیگر. چه بسا اتفاق می‌افتد که قاری قرآن در طول قرائتش به این نوع مسائل فکر می‌کند و وقتی قرائتش تمام شد و به خود می‌آید متوجه می‌شود که تنها چیزی که در نظر نداشته، خلوص نیت و رضای خداوند بوده است.

پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله وسلم)  در مورد اخلاص در تلاوت قرآن می‌فرماید:
«مَن قَرَأ القُرآنَ یریدُ بِهِ سُمعَةً و اِلتِماسَ الدُّنیا، لَقِی اللّهَ یومَ القِیامَةِ و وَجهُهُ عَظمٌ لَیسَ عَلَیه لَحمٌ و زَجَّ القُرآنُ فِی قَفاهُ حَتّی یدخِلَهُ النّارَ و یهوِی فی‌ها... و مَن قَرَأَ القُرآنَ اِبتِغاءَ وَجهِ اللّهِ و تَفَقُّها فِی الدِّینِ، کانَ لَه مِنَ الثَّوابِ مِثلُ جَمیعِ ما أُعطِی المَلائِکةُ والاَنبِیاءُ والمُرسَلُونَ و مَن تَعَلَّمَ القُرآنَ یریدُ بِهِ رِیاءً و سُمعَةً لِیمارِی بِهِ السُّفَهاءَ و یباهِی بِهِ العُلَماءَ و یطلُبَ بِهِ الدُّنیا بَدَّدَ اللّهُ عِظامَهُ یومَ القِیامَةِ و لَم یکن فِی النّارِ اَشَدُّ عَذابا مِنهُ و لَیسَ نَوعٌ مِن أَنواعِ العَذابِ إلاّ و یعَذَّبُ بِهِ مِن شِدَّةِ غَضَبِ اللّهِ عَلَیهِ و سَخَطِهِ»؛ 
«کسی که قرآن را به قصد خودنمایی و طلب دنیا قرائت نماید در روز قیامت، خدا را در حالی ملاقات خواهد کرد که بر روی استخوان صورتش هیچ گوشتی نباشد و قرآن به پشت گردن او زند تا او را داخل آتش کند و هر کس قرآن را با اخلاص و برای فهم دین خدا تلاوت نماید ثواب او مثل ثوابی است که به جمیع ملائکه و انبیا و مرسلین دهند (یعنی از سنخ ثواب آنان به او مرحمت فرمایند) و کسی که قرآن را برای ریا و خودنمایی یاد گیرد تا آنکه با جاهلان جدال کند و به علما مباهات نماید و با آن دنیا را طلب کند، خداوند، روز قیامت استخوان‌های او را پراکنده نماید و عذاب کسی در جهنم شدیدتر از عذاب او نباشد و عذابی در جهنم نباشد جز اینکه خدا او را با آن عذاب نماید به جهت شدت غضب و سخط خداوند بر او». [5]

4. استعاذه به خداوند از شرّ شیطان:
یکی دیگر از آداب تلاوت ـ که برای قاری قرآن برشمرده‌اند ـ این است که قاری باید قبل از قرائت قرآن با گفتن جمله «أعوذ باللّه من الشیطان الرجیم» خود را در پناه خداوند قرار دهد تا از شر وسوسه‌های شیطان در امان باشد. خداوند می‌فرماید: «فَاِذا قَرَأتَ القُرءانَ فَاستَعِذ بِاللّهِ مِنَ الشَّیطـنِ الرَّجیم»؛«هنگامی که قرآن می‌خوانی، از شر شیطان رانده شده به خداوند پناه ببر». [6]
البته خود را در پناه خداوند قرار دادن تنها با گفتن این جمله و لقلقه زبان امکان‌پذیر نیست، بلکه قاری باید با تمام وجود به خدا پناه برد و از او کمک بخواهد تا خداوند نیز او را کمک کرده، از وسوسه و سیطره شیطان رهایی بخشد.

[1]. الکافی، ج 2، ص 614.
[2]. ص 38 29.
[3]. معانی الاخبار، ص 226؛ بحارالانوار، ج 89، ص 211.
[4]. الامالی، صدوق، ص 458؛ وسائل‌الشیعه، ج 4، ص 829.
[5]. وسائل‌الشیعه، ج 6، ص 183.
[6]. نحل 16 98.